TERUG naar Artikelen

Veelgestelde Vragen

Wat is een icoon?

Qua materie is een icoon een houten plank, bespannen met linnen, gegrondeerd met een traditionele kalkhoudende gesso en geschilderd met eitempera. Zo moet hij gemaakt zijn.

Wat de voorstelling betreft zijn iconen afbeeldingen van Christus, Maria en de heiligen, bijbelse scènes en scènes uit geschreven bronnen. Maar ook kunnen bijvoorbeeld legenden rond Sint Joris en Sint Nikolaas en overgeleverde verhalen rond de geboorte van Christus op iconen worden afgebeeld. In het algemeen zegt men daarom, dat alles wat in de christelijke traditie opgeschreven is en door mensenogen gezien, op een icoon kan worden afgebeeld. Wel moet het een toegestane afbeelding zijn. De instantie die toestaat is de kerk. Toestaan kan ook gedogen betekenen of stilzwijgend toestaan, maar de kerk heeft het laatste woord. De icoon moet namelijk in de traditie passen.

Theologisch gesproken werkt de icoon als een venster naar de eeuwige wereld, zodat als men de icoon van de afgebeelde heilige vereert, daardoor dezelfde in de hemel kan vereren, of een gebed sturen, of om hulp vragen. Aanbidden is niet aan de orde, want de icoon is slechts materie.

Is een opgeplakt plaatje ook een icoon?

Ja, dat is een icoon als het, zoals hierboven is gezegd, een afbeelding is van heilige personen of bijbelse gebeurtenissen.

En op deze manier is een fresco van een heilige ook een icoon. Een icoon kan in theorie ook met waterverf geschilderd zijn, geborduurd, gedreven in metaal of uitgesneden in ivoor.

We zijn gewend alleen de icoon op de houten plank icoon te noemen, maar in theorie is het begrip icoon dus breder.

De icoon op de houten plank is de traditionele icoon. Deze wordt bijzonder vereerd, bewierrookt en gekust door de gelovigen.

Is de zangeres Madonna een icoon?

Het spraakgebruik noemt iemand een icoon, die een voortrekkersrol inneemt voor een hele generatie of voor een hele beweging, die de tijdgeest vertegenwoordigt in zijn persoon en tegen wie wordt opgekeken en die bewierrookt wordt. Om dezelfde redenen worden ook Andy Warhol en de zangeres Madonna iconen genoemd.

Wat is in het kort de geschiedenis van de Griekse iconen?

De heidense voorgangers van de eerste iconen zijn de grafportretten van Fayoum in Egypte, die in de wastechniek op een houten plank zijn geschilderd (encaustiek, met vloeibare bijenwas). Na de erkenning van het christendom in de vierde eeuw schilderde men heiligen en bijbelse voorstellingen ook op de plank. In de zevende eeuw gingen de iconenschilders van bijenwas over op ei-tempera. Deze verf wordt gemaakt met pigment (kleurstof), eidooier en azijn.

De Russische iconen zijn het bekendst, maar de Griekse (of Byzantijnse) zijn het oudst. Enkele uit de zesde eeuw zijn bewaard gebleven.

In het Byzantijnse rijk (325-1453) heeft de iconenschilderkunst een hoge vlucht genomen. De iconen kregen een belangrijke rol in de liturgie en een ereplaats in de kerk.

Er zijn verschillende scholen geweest in de Griekse stijl, waarvan de belangrijkste de Macedonische (1300-1500) en de Kretenzische school (1400-1600) waren.

Wat is de techniek van de Griekse iconen?

Het begint met een houten plank, die geprepareerd is met linnen en een traditionele "gesso" van beenderlijm en krijt. Dan kiest de schilder een voorstelling van een heilige of een bijbelse scene. De voortekening ervan brengt hij over op de plank. Daarna verguldt hij de achtergrond met bladgoud. De verf heet eitempera en wordt aangemaakt door het mengen van pigmenten met een mengsel van eidooier en azijn. Dan komt de kleding waarbij óp de grondkleur (bv. donkerblauw) de lichtere gradaties van blauw worden gezet. De kleding heeft altijd drie zulke oplichtingen, die hoekige vormen hebben. De gezichten, handen en voeten (ta sarkomata, de vleespartijen) worden ook weer in oplichtingen opgezet, maar dan vloeiender en ronder. De opschriften worden als laatste gezet.

De iconenschilder besteedt veel tijd aan het mengen van de kleuren.

Wat is eitempera?

Eitempera is een soort verf. Het woord stamt af van "ei" en van het Latijnse "temperare", dat vermengen betekent. Bij temperaverven worden de pigmentdeeltjes (de kleurstofdeeltjes) bijeengehouden door een emulsie. Een emulsie is een mengsel van twee vloeistoffen die zich normaal niet vermengen; bijvoorbeeld olie en water. Er zijn gom- en lijmemulsies, die zijn kunstmatig. En er is een belangrijke natuurlijke emulsie, en dat is de eidooier. In de eidooier zijn oliebestanddelen en water stabiel gemengd zonder dat ze uitelkaar vallen.

De voordelen van eitemperaverf zijn: hij is duurzaam en hij ziet er fris uit vanaf het eerste moment en blijft fris, hoeveel lagen men ook over elkaar heen zet.

Zijn er voor iconen plantaardige kleurstoffen gebruikt?

Ja, enkele plantaardige kleurstoffen zijn voor iconen gebruikt. Enkele namen zijn drakenbloedrood, meekraprood en wijnstokzwart. Maar plantaardige kleurstoffen hebben voor het schilderen eigenlijk te weinig kleurkracht. Ze worden eerder gebruikt voor het kleuren van stoffen.

De beste kleurstoffen voor de verf van de iconenschilder waren mineraal, dat wil zeggen chemische verbindingen die in de aarde voorkomen. Zulke stoffen zijn de okers, dat zijn ijzeroxydes.

Waarom is een traditionele icoon altijd op een houten plank geschilderd?

De eerste iconen zijn op hout geschilderd. Dat was in de vierde eeuw de werkwijze van de portretschilders van het Midden-Oosten, wier werk in de Fayoum-portretten bewaard is gebleven.

De eerste iconen werden diep vereerd. Het materiaal van het voorwerp van verering was hout en dat is uit eerbied waarschijnlijk zo gehandhaafd. Dit vasthouden aan de materialen omvatte ook het linnen en de natuurlijke "gesso"-grondering van dierenlijm en kalk waarmee de plank geprepareerd werd. Een belangrijke vernieuwing vond plaats in de zesde eeuw, toen de iconenschilders in plaats van de encaustiek (pigment in vloeibare bijenwas) de eitempera-techniek gingen gebruiken. Hieraan wordt ook weer tot op heden vastgehouden.

Waarom trekken iconen vaak krom en zijn ze altijd bol en nooit hol?

Het kromtrekken van hout is onvermijdelijk, vooral van grote planken. Dat komt door het doordrogen, het proces waarbij het hout het overgebleven water verliest. Door zijn structuur geeft het hout op sommige plekken meer water af dan op andere plekken, en krijgt een ongelijkmatige vorm.

Als een icoon bol is kromgetrokken is daar een berekening aan voorafgegaan. De te beschilderen kant van de plank moet de kant het dichtst bij het hart van de boom zijn. De jaarringen lopen dan schuin door de plank. In schema: \.\.\.\././././

Bij het verdampen van het water in het hout ontstaat er binnen de plank een kracht op de jaarringen, die een beetje gebogen zijn, om recht te gaan staan. Het resultaat is dat de plank krom trekt en ook bol.

Waarom vereren orthodoxe mensen iconen?

In de orthodoxe kerk vereert men de icoon. Die verering gaat over op de heilige persoon die op de icoon staat afgebeeld, ook al is die niet meer in onze tijd.

De heiligen zijn in de hemel en zingen Gods lof. Ze kennen dus het geluk en ze hebben een verheerlijkt, dus nieuw lichaam. Daar is verdriet noch pijn. Vandaar de vredige, onbewogen uitdrukking op de gezichten van de heiligen. Dus het bijzondere van de icoon is, dat het een raam in onze tijd is, dat aan de andere kant op de eeuwigheid uitziet. En dan begrijpt u ook beter dat de icoon door de gelovigen gekust en bewierrookt wordt.

Er is een belangrijk bijbels aspect, waar de verering van de icoon op gegrond is. Talloze malen wordt het woord "eikoon" in de bijbel gebruikt. Te beginnen met: God schiep de mens naar Zijn beeld. De Griekse tekst heeft hier "eikoon" en zo gaat het de hele bijbel door over "eikoon". Christus is de "eikoon" van God de Vader en, een heel nieuwe maar toch heel bijbelse boodschap: de mens is de "eikoon" van God! Dat staat zo in de brieven van Paulus. Daarom worden ook de gelovigen in de orthodoxe kerk bewierrookt, vanwege de "eikoon" die ze zijn.

Wat betekent orthodox?

Het Griekse "'orthos" betekent "recht" en het Griekse "doxa" betekent eigenlijk "mening, opvatting", zodat je orthodox in het Nederlands met "recht in de leer" kunt omschrijven.

"Ware leer" kan ook.

Hoe vereer je een icoon?

Vereren is eerbied betuigen en hulde brengen aan de afgebeelde heilige. Tegelijkertijd kan je een gebed formuleren of je op een andere manier tot de heilige richten.

Normalerwijze vereer je met stille gebarentaal zoals een kruis slaan, de icoon aanraken of kussen, buigen, knielen, of een kaars aansteken (een kaars staat voor gebed).

Wordt het tweede gebod hier niet overtreden?

In Exodus 20 staat: "Gij zult u geen gesneden beeld maken, noch enige gestalte van wat boven in de hemel, noch van wat beneden op de aarde, noch van wat in de wateren onder de aarde is."

In de Griekse tekst staat voor het gesneden beeld het woord "eidolion", wat afgodsbeeld betekent. Voor gestalte staat "homoioma", iets wat uitbeeldt. Een icoon is inderdaad een uitbeelding van een levend wezen, maar omdat het woord afgodsbeeld zo duidelijk slaat op de afgodendienst (denk aan het gouden kalf), moet het woord gestalte zeker ook in dat kader begrepen worden. Het vervolg "Gij zult u voor die niet buigen" bevestigt dit.

En de iconen roepen door het voorbeeld van de heiligen en de bijbelse vorstellingen juist op tot een christelijk leven.

Op veel iconen zie ik "IC XC" staan. Wat betekent dat?

Dat IC XC staat altijd als opschrift bij Christus want het is de naam Jezus Christus afgekort in Griekse hoofdletters (ΙεσουC ΧριστοC). Er staan ook nog andere tekens bij: afkortingstekens, aspiraties en woordaccenten.

Andere opschriften zijn:
ΜΡ ΘΥ= Moeder Gods
Ο ω Ν= De Zijnde
Ο ΑΓΙΟC= de heilige
Ο ΑΓ= de heilige
Η ΑΝΑΣΤΑCIC= de Opstanding
Ιω= Johannes